کامران صباغی – اختصاصی کسب فردا/  “گاوچاه حاج ابراهیم” در ورزنه یکی از جاذبه‌های گردشگری این شهر کهن است که در سال‌های اخیر توریست‌های داخلی و خارجی زیادی از آن دیدن می‌‌کنند و از نزدیک با روش سخت آبیاری قدیم در مزارع پایان مسیر زنده‌رود مانند ورزنه آشنا می‌شوند.    

 به گفته “حاج ابراهیم حیدری” حدود 50 سال قبل این سازه کهن آبیاری به دلیل ورود موتورهای دیزلی آبکش به کنار رفت و این پیشکوست دامداری و کشاورزی ورزنه در اواسط دهه 1380 خورشیدی با عشق و تحمل رنج فراوان و با هدف حفظ و معرفی این ابزار آبیاری و نیز نشان دادن سختی زندگی کشاورزان برای تامین آب مزارع به نسل‌های امروز و مسافران، سازه ” گاوچاه” را برای بازدید عموم مردم احیا کرد.   

 دراین خصوص احیاگر “گاوچاه” در ورزنه در گفتگو با کسب فردا- اظهارکرد: ” حاج ابراهیم حیدری فرزند مرحوم میرزاعلی” و ساکن محله ” رباط شاه عباسی” هستم که در سال 1333 متولد شدم و از سن هفت سالگی به کشاورزی و دامداری پرداختم.

حیدری با بیان اینکه پدرم یک خرده مالک بود، ادامه‌داد: در مزارع معروف ” بُن‌رود” مانند “ورزنه، زَروان، هِنیگرد، دیزی و کَرِه” به کشت و کار مشغول بودم و آن طور که به یاد دارم در اطراف ورزنه نزدیک به (150) “گاوچاه” برای آبکشی در مزارع وجود داشت.

وی گفت: هر دو واژه “گاوچاه” و یا “چاهِ گاو” برای این روش آبیاری ذکر شده که درست است و تفاوتی بین آن وجود ندارد و اساسا این سازه کهن برای آبیاری مزارع پایان مسیر زنده‌رود و به ویژه ورزنه در فصل‌های گرم سال بکار می‌رفت.

این کشاورز کهنسال با یادآوری اینکه در فصل تابستان زاینده‌رود در این مناطق کم آب می‌شد، تصریح کرد: گندم و جو کشت‌های پاییزه است، اما محصولاتی مانند پنبه و تا حد کمی صیفی و سبزی را در فصل بهار می‌کاشتند، بنابراین با استفاده از “گاوچاه” و از اردیبهشت ماه تا پایان فصل تابستان چند آب آخر مورد نیاز غلات و همچنین آب کشت‌های بهاره را تامین می‌کردند.

میراث کهن پدرم را احیا کردم  

حیدری اضافه‌کرد: سازه “گاوچاه” که شخصا احیا کرده‌ام در اصل میراث پدری‌ام بود که سایقه آن به نزدیک یکصد سال قبل باز می‌گردد، به عبارت دیگر مالکیت این ابراز آبیاری به چند شکل اربابی، شراکتی بین خرده مالکان و همچنین مالکیت کامل یک خرده مالک هم دیده می‌شد.

وی یادآوری‌کرد: البته شنیده بودم که گاوچاه‌های بسیار قدیمی با سابقه بیش از 100 یا 200 سال بیشتر، در ورزنه وجود داشت که متعلق به اربابان و زمینداران بزرگ بوده است.

احیاگر گاوچاه ورزنه، افزود: فعالیت “گاو‌چاه”های شراکتی نیز به این نحو بود که به فرض یک شریک از اول تا وسط هفته با این سازه به آبیاری مزرعه می‌پرداخت و شریک دوم از نیمه تا پایان هفته این کار را برای کشت زمین خود انجام می‌داد.

حیدری ادامه‌داد: همانطور که به خاطر دارم افرادی بودند که اصلا این ابزار آبیاری را نداشتند، بنابراین صاحبان “گاوچاه” با دریافت “دستمزد روزانه” به کار آبکشی برای مزرعه این افراد هم مشغول می‌شدند.

دو مرتبه آبکشی در شبانه روز

وی اظهارکرد: آبکشی در” گاو‌چاه” با گاوان نر سیستانی در دو مرتبه صبح تا عصر و نیز عصر تا شب انجام می‌‌گرفت،البته در مواقع مصدومیت و یا بیماری این حیوان، هفت یا هشت نفر از خود افراد محلی به امر آبکشی مشغول می‌شدند! 

این پیشکسوت کشاورزی و دامداری با اشاره به سختی زیاد این کار، یادآوری‌کرد: دَلوهای آبکشی در این سازه کهن در حجم‌های 150 لیتر، 250 لیتر و حتی بیشتر وجود داشت که وزن و حجم زیاد آب موجود در آن خود دلیل استفاده از گاو نر سیستانی را نشان می‌دهد.

تجربه تاریخی دلیل انتخاب گاو نرسیستانی بود

حیدری تاکیدکرد: استفاده از این حیوان بر اساس تجارب تاریخی در ورزنه بدست آمده بود، زیرا نژاد گاوهای نر سیستانی دارای چثه بزرگ، توان بدنی زیاد و کوهان هستند و از طرف دیگر سریع‌تر از دیگر نژادهای گاو یا سایر چهارپایان بارکش رام می‌شوند.

وی ادامه‌داد: از دوران کودکی به خاطر دارم که فروردین هر سال بین 100 تا 200 راس گاو‌‌‌نر از استان سیستان و بلوچستان برای فروش به ورزنه آورده می‌شد، البته زمینداران بزرگ توانایی خرید تعداد بیشتر این گاوها را داشتند، اما خرده مالکان در حد امکان مالی یک راس می‌خریدند و برخی نیز به صورت شریکی این کار را انجام می‌دادند.

احیاگر “گاوچاه” ورزنه، با بیان اینکه قیمت این گاوهای ارزشمند در آن زمان برای مردم زیاد بود،گفت: البته گاو نر سیستانی فقط برای آبکشی استفاده نمی‌شد بلکه برای شخم زنی در مزارع هم از آن استفاده می‌کردند.

بازگرداندن گاو نر به آغُل‌های آبادی

حیدری تاکیدکرد: اساسا کار سخت و طاقت فرسای آبیاری با “گاوچاه” در پایان فصل تابستان تمام می‌شد و گاوهای سیستانی در فصل‌های سرد سال بیشتر در آغل‌های دامی بسته می‌شدند و در زمان شخم زنی مزارع نیز مدتی آنها را بکار می‌گرفتند.

وی با بیان اینکه ثبت سند “گاو چاه” در قباله ازدواج زنان ورزنه‌ای عادی بود، افزود: هرگز در اطراف گاو چاه دیوارکشی وجود نداشت و گاوهای نر را پس از اتمام کار در عصر یا شب به آغل دامی منزل می‌آوردند تا سرقت نشوند و یا کسی از عمد به آنان آسیبی نزنند.

پنبه دانه، قوی‌ترین خوراک دام

این کشاورز با اشاره به کشت تاریخی پنبه در این منطقه، ادامه‌داد: دانه روغنی” پنبه دانه” روزانه بین سه تا چهار کیلوگرم به گاو سیتانی داده می‌شد، زیرا این خوارک انرژی زیادی دارد اما علاوه بر آن در آخور این دام، همیشه آذوقه‌هایی مانند کاه خیس شده، آرد جو، شبدر، یونجه، چغندر و … نیز وجود داشت.

حیدری تصریح‌کرد: این حیوان را با شکم کاملا سیر برای امر آبکشی در “گاوچاه” می‌آوردند، البته در بین ساعات کار و در زمان استراحت کوتاه نیز مقداری خوراک و آب نیز به آن می‌دادند، همچنین محل حرکت حیوان برای آب کشیدن سایه‌بان زده می‌شد تا گاو نر و صاحبش زیر آفتاب تابستان اذیت نشوند.

وی اظهارکرد: البته برخی موارد تعدادی از گاوهای نر سیتانی بعد از خرید و آموزش هرگز رام نمی‌شدند و آنها را به دست قصاب می‌دادیم و حتی گاهی اوقات نیز گاوهای مشغول در “گاوچاه” نیز به دلیل سختی زیاد وحشی شده و صاحب خود را به شدت زخمی می‌کردند!

موتورهای آبکش به روش “گاوچاه” پایان داد

این پیشکسوت کشاورزی و دامداری یادآوری‌کرد: آن طور که به خاطر دارم حدود 50 سال قبل کدخدیان معروف ورزنه یعنی مرحوم “سید ابولفضل میرمیران و حاج آقای اسلامی” نخستین موتورهای دیزلی آبکش و تراکتورها را وارد مزارع ورزنه کردند و به تدریج و در مدت چهار سال بساط گاو چاه برچیده شد، زیرا این ابزار جدید به کار سخت آبکشی با گاو نر پایان داد.

استفاده از دو گاو نر برای حفر چاه آب در مزارع

حیدری در بخش دیگری از سخنان خود درباره ساخت سازه کهن “گاو چاه ” به کسب فردا- گفت: نخست بوسیله ابزارهای دستی مانند بیل و کلنگ چاهی تا حداکثر 15 متر حفر می‌کردند، زیرا بیش از این عمق امکان آبکشی در توان گاو نر وجود نداشت.

وی با اشاره به سطحی بودن آب در مزارع ورزته، ادامه‌داد: برای خارج کردن آب، شن و گل و لای از دو گاو نر استفاده می‌شد، یعنی یک گاو فقط “دَلو” آب می‌کشید و گاو دوم گل و لای را خارج می‌کرد تا افراد چاه کن بتوانند به حفر در عمق پایین‌تر ادامه دهند.

احیاگر “گاو چاه” ورزنه، تاکیدکرد: پس از اتمام حفر بوسیله ملات گل و آهک و همچنین آجر، حلقه چینی چاه از پایین تا بالا  ادامه می‌یافت زیاد بدون انجام این کار دیوار چاه قطعا ریزش می‌کرد، همچنین بعد از این مرحله سایر قسمت‌های “گاوچاه” ساخته می‌شد.

حیدری یادآوری‌کرد: البته برای امر آبکشی فقط از یک گاو نر استفاده می‌شد و هرگز دو گاو را همزمان بکار نمی‌گرفتند، از سوی دیگر نعل گاوهای سیستانی بعد از خریداری و استفاده در این سازه برداشته می‌شد، زیرا باید بر روی کود نرم حرکت می‌کردند.

گاوچاه بیش از 33 قطعه داشت

وی اجزای تشکیل دهنده “گاو چاه” را بیش از 33 قطعه دانست و اظهار‌کرد: این قطعات چوبی، فلزی خشتی و … بوده است، برای نمونه ” کوکا چاه” یا برادر چاه، سازه خشتی روی چاه هست که ارتفاع متوسط سه متر دارد و چرخ  آبکش روی آن قرار می‌گرفت.

این کارشناس آبیاری کهن با بیان اینکه داخل “کوکاچاه” هم قسمتهای توخالی کوچکی برای گذاشتن خوراکی یا ابزار کوچک گذاشته بودند، ادامه‌داد: ” یووَن” چرخ چوبی کشنده دلو آب است، شاسی یا پایه چوبی زیر آن ” بالِشنی” نام داد، که برای روان سازی حرکت یووَن بر بالشنی از روغن بید “انجیر” استفاده می‌کردند.

حیدری افزود: طناب بزرگ و قطور  متصل کننده دلو به گاو به طناب ” رَند” معروف بود، همچنین طناب “قرقره” نیز به قسمت “خرطومی” زیر “دلو” بسته می‌شد و تنظیم آن به نحوی بود که پس از بالا آمدن “دلو” این طناب باریک رها شده و آب به سمت جوی روان می‌شد.

وی اضافه‌کرد: “پَچ بند” طناب متصل کنند رند به یوغ بود، “چَمله” چوبی است به شکل (U) که زیر گلوی گاو بسته شده و طناب رَند را به ان وصل می‌کنند، همچنین نخ “کت بند” نیز به گاو بسته می‌شد،”میجه” هم پین‌های فلزی یوغ بوده است.

“تُرنی” استوانه‌های چوبی تخلیه آب “دَلو” 

احیاگر “گاوچاه” ورزنه،گفت: طناب “قرقره” با حرکت بر روی استوانه‌های چوبی به نام “تُرنی” لوله خرطومی دلو را باز  بسته می‌کرد، اما تُرنی جلو که بزرگتر  بود و به وسیله دو قطعه چوب” زُلفک” به چوب لب چاه وصل می‌شد و همچنین “ترنی” عقب کوچکتر که در لب جوی آب قرار داشت به وسیله دو چوب عمودی و موازی به نام “میخچه” متصل بود، البته یک چوب عمودی نیز به نام “حمال” برای جلوگیری از انحراف طناب در ربروی طرنی کوچک قرار می‌دادند.

“قوچان” مسیر حرکت گاو نر 

حیدری ادامه‌داد: راهروی شیب‌دار “قوچان” نام دارد که طول متوسط آن هشت متر بوده است و برای آموزش گاوها هموار در کنار مسیر آن “طناب چنبره “را وصل می‌کردند، از طرف دیگر دیواره‌ای کوتاه و مشبک برای بر لب قوچان برای ایجاد حریم و می‌ساختند تا کسی داخل آن نیفتد یا باران داخل آن نرود که دارای سوراخ‌های بادگیر بود بود، زیرا باید هوا داخل محوطه قوچان تهویه می‌شد.

وی افزود: “کُنج قوچان” هم قسمتی نیم دایره در داخل دیوار قوچان برای دور زدن گاو نر بود، و در داخل قوچان هم تاقچه‌هایی برای ابزار گذاشتن وجود دارد، البته در کنار “کوکاچاه” نیز یک آخور کوچک برای استراحت کوتاه و غذا خوردن گاو ساخته بودند که با یک “میخ آخور” گاو به آن بسته می‌شد.

حرکت گاو نر فقط با صدای صاحب خودش!

این کشاورز کهنسال با بیان اینه “دَلو” نیز از مخزن چرمی، زنجیر دلو، چهارچوب و …..درست می‌شد، گفت: سیستم آبکشی این گونه بود که با پائین رفتن گاونر، دلو آب بالا آمده و خالی می‌شد و پس از بالا آمدن حیوان دلوِ خالی به داخل چاه می‌افتاد.   

حیدری اضافه‌کرد: برای اینکار صاحب گاو نر در کنار وی حرکت می‌کرد و شعر به اصطلاح” پس‌گاوی” می‌خواند، البته این حیوان فقط با آواز صاحب خود حرکت می‌کند و هر فرد دیگری نیز همان بیت شعر را بخواند هرگز پایین نخواهد رفت.

سرمایه‌گذاری عاشقانه برای معرفی تاریخ ورزنه  

وی در بخش دیگری از سخنان خود تاکیدکرد: حدود 10 سال قبل در شهرداری ورزنه ماکت‌هایی از “گاو چاه” گذاشته و به مسافران نشان می‌داند که این نوع توضیح دادن را بی‌فایده دانستم و اعلام کردم که تا به صورت عملی و زنده گاو چاه ایجاد نشود نمی‌توانیم سختی قرن‌ها آبیاری توسط مردمان این شهر را نشان بدهیم.

احیاگر “گاوچاه” ورزنه، گفت: در آن زمان دامدار بودم و با فروش گله خود سرمایه احیای این سازه کهن را فراهم نمودم و هرگز از هیچ نهادی کمک مالی نگرفتم و برای این کار نخست ابزارهای قدیمی آن را در در گاو چاه موروثی پدرم ساختم و در اطراف آن هم دیواری گلی کشیدم.

حیدری افزود: سپس رهسپار استان سیستان و بلوچستان شدم تا گاو مورد نظر را خریداری نمودم که قیمت برخی از این گاوها فعلا و حداقل 10 میلون تومان است، البته بارها توسط این گاوها شاه و ضربه شدید هم خورده‌ام!

وی ادامه‌داد: در این “گاوچاه” ابزارهای قدیم زراعت قدیم را از منازل، آغل‌های دامی، مزارع و .. جمع کردم تا گردشگران با وسایل کشاورزی آن عصر نیز آشنا شوند و به این مکان هم حس تاریخی و دیدنی بیشتری بدهد.

مسئولان حمایت کنند…

این پیشکسوت کشاورزی و دامداری با اشاره به ثبت ملی این گاوچاه در سازمان میراث فرهنگی کشور به کسب فردا- اظهارکرد: این نماد کهن آبیاری در سال‌های اخیر اثر زیادی در جدب گردشگران داخلی و خارجی به ورزنه داشته است و برای نمونه در دفترم حدود ( 2800) امضا از بازدید کنندگان دارم.

حیدری تاکیدکرد: از مسئولان دولتی توقع دارم که  قدر زحمات فراوان و حقوق معنوی احیا کننده این اثر تاریخی – کشاورزی را بدانند و این مجموعه فرهنگی – توریستی در ورزنه مورد حمایت مادی و معنوی قرار گیرد.      

وی در پایان گفت: مخارج نگهداری گاو سیستانی و سایر هزینه‌های این مجموعه بالاست و بیشتر زمان حضور توریست‌ها در ورزنه در اوایل بهار و پاییز است و در مواقعی از سال مسافر زیادی به این مکان نمی‌آید و درآمد چندانی نداریم که باید مسئولان به این نکات توجه جدی کنند.  

انتهای پیام