کامران صباغی – اختصاصی کسب فردا/ بند سنگی” شانزده دِه” در بستر زاینده‌رود، در نواحی پایانی مسیر این رودخانه و حدودا (20) کیلومتر قبل از شهر تاریخی ورزنه ساخته شده بود تا آب و سیلاب‌های زنده‌رود را جمع آوری و به مادی معروف ” شانزده ده” که برای آبیاری شانزده آبادی “بُن‌رود” حفر شده بود هدایت کند.  

البته سال‌هاست که با خشکی زاینده‌رود، فقط مقداری پساب‌های شهری و زهاب کشاورزی از بالادست در پشت این بند سنگی جمع می‌شود از طرف دیگر حدود 50 متر پایین‌تر از بند کنونی آثار بند سنگی تخریب شده از قبل را مشاهده می‌کنیم که افراد محلی دلیل این خرابی را سیلاب‌های شدید گذشته در رودخانه می‌دانند.

در این خصوص یک عضو کمیسیون کشاورزی اتاق بازرگانی استان اصفهان گفت:  دو اثر کهن بند سنگی ” شانزده‌ ده” و مادی” شانزده ده ” شاهرگ زندگی و اقتصاد (16)  آبادی در بخش بن‌رود و به ویژه شهر  ورزنه بوده است و باید به عنوان میراثی تاریخی ثبت و نگهداری شوند.

علی رضایی در گفتگو با کسب فردا- اظهارکرد: در طول تاریخ مردم بندهای سنگی برای جمع آوری و سوارکردن بهتر و بیشتر آب به سمت مادی‌ها و مزارع در داخل زنده‌رود ساخته بودند که بیشتر این سازه‌ها در نواحی شرق اصفهان وجود داشت.

وی با بیان اینکه برخی بندها از بین رفته و تعدادی مرمت و برجای مانده است، افزود: در بستر رودخانه و از حوالی “براآن جنوبی” در شرق اصفهان تا تالاب گاوخونی تعداد هفت بند سنگی وجود ساخته بودند که می‌توان به بندهای: “مروان”، “گُندیج”، “گُلی”، “شانزده دِه” و در نهایت “شاخ کنار” اشاره نمود.

این کشاورز ساکن ورزته، تصریح کرد: سرزمین رودشت (یا رودشتین) در نواحی پایانی مسیر زنده‌رود واقع شده که به دو بخش اصلی “جلگه ” و “بُن‌رود” آن را تقسیم و نامگذاری کرده‌اند، و مزارع این دو بخش جمعا دارای شش سهم از 33 سهم طومار تقسیم آب زاینده‌رود است.

رضایی درباره بند تاریخی “شانرده دِه” گفت: بند کنونی با طول 50 متر، عرض پنج متر، و ارتفاع شش متر در سال 1307 هجری خورشیدی در نواحی پایانی بستر زنده‌رود و تقریبا 20 کیلومتر قبل از شهر ورزنه و همچنین 50 کیلومتر قبل از تالاب گاوخونی ساخته شده است.

وی گفت: هدف از ساخت این بند جمع آوری بیشتر آب و هدایت آن از بوسیله مادی” شانزده ده” به سمت 16 آبادی بن‌رود بوده که البته مادی یاد شده قابل مشاهده است.

سابقه بندها به آغاز تمدن در حاشیه رودخانه باز می‌گردد  

این کارشناس با بیان اینکه مصالح ساخت این بند از سنگ و ساروج است، تاکیدکرد: مشاهدات و سخنان گذشتگان نشان می‌دهد که وجود بند در این قسمت زنده‌رود سابقه تاریخی زیادی دارد و بدون تردید به پیشینه تمدن و یکجانشینی بشر و استفاده از آب رودخانه برای کشاورزی مربوط می‌شود.

رضایی اظهارکرد: طبق سخنان نقل شده توسط گذشتگان، بند “شانزده دِه” سومین بند بازسازی شده در همین حوالی پایین دست زاینده‌رود است و صحت این ادعا را حدود 50 متر جلوتر از ویرانه‌های بند قبلی می‌توان مشاهده نمود. 

وی با بیان اینکه سنگ‌های بکار رفته در این بند از مناطق دور دست و بوسیله شتران آورده شده بود، افزود: برخی نقل می‌کنند که  بزرگان و کدخدایان معروف آن زمان در ورزنه، بر ساخت این بند سنگی نظارت می‌کردند که تعداد و حتی نرخ کرایه بار شتران را در آن زمان به دقت تمام ثبت کرده بودند.

رئیس هیات اجرایی گندمکاران اصفهان با بیان اینکه سیلاب شدید موجب خرابی این بنده‌ها می‌شد، یادآوری‌کرد: البته بند “شانزده ده” در اوایل انقلاب تا کنون با سیمان سفت کاری و مرمت شده و همچنین درقسمت آبریزگاه یا آبشار آن در بستر رودخانه را سیمان‌کشی کرده‌اند تا آب بهتر در مسیر جریان یابد.

حقابه‌های زاینده‌رود میراث باستانی است

رضایی در بخش دیگری از سخنان خود، تصریح کرد: اعتقاد دارم که تقسیم آب زنده‌رود از زمان باستان انجام شده بود ولی در زمان صفویه و زیر نظر مرحوم شیخ بهایی آخرین تقسیمات تکمیل و مکتوب شده است تا هر منطقه در حاشیه رودخانه به طور دقیق سهم و حقابه خود را بداند و اختلافی بوجود نیاید.

وی با اشاره به جریان غرب به شرق زنده‌رود تا تالاب گاوخونی، افزود: طبق متن این طومار آب رودخانه از “لنجان علیا” تا مزارع “بن رود ” در پایان مسیر زنده‌رود به 33 سهم کلی، 275 سهم جزیی و در نهایت 3098 سهم خردتر تقسیم شده است.

16 آبادی با 71 سهم آب …

این مقام صنف کشاورزی درباره روش تقسیم آب در مسیر مادی “شانزده‌ دِه” به کسب فردا- گفت: طول این مادی تا آخرین جوی تقسیم آب در مزرعه دیزی حدود 25 کیلومتر است و عرض دهانه ورودی آن به هفت متر می‌رسد، همچنین عرض این مادی در طول مسیر متغیر و بین 10 تا 20 متر نیز هست.

رضایی عمق مادی را حدود بین دو تا 3.5 متر دانست و ادامه‌داد: آب مادی “شانزده دِه” توسط سازه‌های سنگی بنام ” لَت و مَقسم” در بین جوی‌های آب مزارع کنترل و تقسیم می‌شد، و طبق اسناد موجود تمام آب این مادی را به 71 سهم در بین 16 آبادی تقسیم کرده بودند.

وی با بیان اینکه بند سنگی و دهانه ورودی مادی” شانزده دِه” در حوالی روستای“ فارفان” در حاشیه زاینده‌رود قرار دارند، یادآوری‌کرد: البته تمام روستاهای آبخور این مادی سهم مساوی ندارند بلکه حجم آب و حقابه هرکدام بر اساس وسعت مزارع هر روستا تعیین شده بود.

ورزنه دارای بیشترین سهم آب از مادی “شانزده دِه”

این عضو انجمن خبرگان کشاورزی شهرستان اصفهان، اظهارکرد: تقسیم آب این مادی از پنج کیلومتر بعد از شروع مسیر آن به ترتیب از روستای “بَلان” آغاز می‌شود و در ادامه به” سُهران”، “بزم”، “اُشکهران”،” سنبل‌آباد”، “ابولمعالی”،”پچویز”،”ورزنه”،” یسنا”،  “جبشت”، “گزستان”، “رجان”، کَرِه”، “زروان”، “هنیگرد”، و به “دیزی” ختم می‌گردد.

رضایی افزود:  71 سهم آب این گونه تقسیم شده که به ترتیب “بلان” دو سهم، “سُهران” شش سهم “بزم” شش سهم، “اشکهران” شش سهم، “سنبل‌آباد” یک سهم، “ابولمعالی” دو سهم ، “پَچویز” دو سهم، “ورزنه” 12 سهم، “یسنا” سه سهم، “جِبِشت” پنج سهم، “گزستان” سه سهم، “رجان” سه سهم، “کَرِه” چهار سهم، “زَروان” چهار سهم، “هِنیگرد” چهار سهم، “دیزی” هشت سهم، دارند.

وی اضافه کرد: کمترین حقآبه به “سنبل‌آباد” با یک سهم و بیشترین حجم آب به “صحرای ورزنه” با 12 سهم می رسیده است که دلیل آن به میزان زمین زیر کشت باز می‌گردد، زیرا مورد اول 90 هتکار زمین زیر کشت و صحرای دومی ( 1800 ) هکتار زمین دارد.

پنبه ورزنه بسیار مرغوب است 

این فعال صنف کشاورزی در بخش دیگری از سخنان خود گفت: الگوی کشت ورزنه از قدیم تا کنون تغییر زیادی نکرده و شامل کشت‌های پاییزه مثل گندم و جو و بهاره مثل پنبه و صیفی هم بوده است، البته با ساخت کارخانه قند کاشت چغندر قند در چند دهه قبل نیز رایج شده بود.

رضایی یادآوری‌کرد: چادر سفید که زنان ورزنه‌ای بر سر می‌کنند به دلیل کشت تاریخی پنبه در منطقه بن‌رود بافته می شد، همچنین کیفیت پنبه آن نیز در کشور بسیار مرغوب است.  

وی تصریح کرد: مکانیزاسیون کشاورزی اعم از استفاده از تراکتور یا موتورهای آبکش نیز به تدریج از دهه چهل و آغاز اصلاحات ارضی در بن‌رود شروع شد و آن طور که شخصا از دوران کودکی به یاد دارم از سازه آبکش کهن” چاه گاو” فقط تعدادی غیر فعال و نمادین مانده بود.

کودهای شیمیایی برداشت محصول را افزایش داد

این کارشناس صنفی مجموع وسعت حدودی زمین‌های آبخور مادی “شانزده ده” را حدود هشت هزار هکتار دانست و افزود: از دهه 1360 هجری به دلیلی بارندگی کافی و جریان زیاد آب در زایند‌رود و همچنین با توجه به بحث خودکفایی کشاورزی شاهد افزایش 20 درصدی سطح کشت بودیم.

رضایی اضافه‌کرد: البته بخشی از این افزایش سطح در زمین‌های منتهی به بیابان‌های اطراف انجام شده و مزارعی قدیمی مانند “رجان” که بین چند صحرای کشاورزی دیگر محصور بودند شامل این موضوع نشدند، همچنین برخی مزارع قدیمی که مرز و جوی آنها از گذشته نیز وجود داشت نیز در این افزایش سطح کشت قرار گرفت.

وی گفت: علی رقم وجود آب و خاک خاصلخیز تجربه نشان داده است که در قدیم میزان برداشت محصولات کمتر از زمان رونق کشاورزی در اوابل انقلاب بود، زیرا در گذشته از کود‌های شیمایی استفاده نمی‌کردند و محصول نیز رشد و باردهی زیادی نداشت.

پایان مسیر رودخانه همانند گذشته نیست

عضو کمیسیون کشاورزی اتاق بازرگانی استان اصفهان، تاکید‌کرد: بیش از یک دهه گذشته و با خشکی کامل آب زنده‌رود، عملا مسیر این رودخانه از بند “شانزده ده ” تا تالاب گاوخونی خاصیت کشاورزی و زیست محیطی خود را از دست داده است.

رضایی ادامه‌داد: در صورت جاری شدن آب برای کشت پاییزه شرق اصفهان، آب مزارع بن‌رود از بند بتونی رودشت و از طریق کانال‌های آبیاری به سمت مادی “شانزده ده” و مزارع آبخور آن جاری می‌گردد.

تولیدکنندگان دیروز، فقرای امروز ! 

وی اظهار کرد: مزارع بن‌رود کانون بزرگ کشت غلات و پنبه در کشور بود و با خشکی زنده‌رود زمین‌های کشاورزی بایر و مردم نیز بیکار، فقیر و بدهکار شده‌اند، از طرف دیگر  فقط حدود سه (3) درصد اراضی در برخی مزارع کشت می‌شود که دلیل آن استفاه از آب چاه‌های عمیق است.

این عضو انجمن خبرگان کشاورزی اصفهان، تعداد چاه‌های عمیق در ورزنه را 22 حلقه عنوان کرد و گفت: عمق این چاهها از 280 تا 350 متر می‌رسد که آب آن نیز دارای املاح زیادی است.

ورود پساب پرورش ماهی در مادی

رضایی یادآوری‌کرد: در حوالی مسیر شروع مادی “شانزده ده ” یعنی حدود پنج کیلومتر مسیر در روستای “فارفان”، تعدادی مکان پرورش ماهی با آب چاه سطحی بکار مشغولند و فاضلاب آن نیز در همین قسمت مادی ریخته می‌شود تا همین چاه‌های آب تقویت گردند.

جریان پساب تا پشت بند سنگی

وی اضافه کرد: در حال حاضر دهانه ورودی مادی و پنج کیلومتر بعد از آن با خاک مسدود شده است، همچنین آبی که در پشت بند سنگی “شانزه ده” در رودخانه مشاهده می‌کنیم پساب‌های شهری “اژیه” و زهاب های مناطق بالادستی است.

رئیس هیات اجرایی گندمکاران اصفهان، افزود: یک بنای مخروبه خشتی در نزدیکی بند و مادی” شانزده ‌ده” مشاهده می‌شود که برخی معتقدند برجی نگهبانی برای سرکشی از برداشت آب و سایر موارد بوده است.

انتهای پیام